Class 11 English Chapter 3 Question Answer UP Board Education of Nature

UP Board Class 11th English Short Poem Chapter 3 Questions and Answers

कक्षा 11 अंग्रेजी पाठ 3 के प्रश्न उत्तर

These Solutions are part of UP Board Solutions for Class 11 English. Here we have given UP Board Solutions for Class 11 English Poetry Short Poem Chapter 3 Education of Nature.

About the Poet : William Wordsworth was born in 1770. He was brought up in Camberland in the midst of lakes and meadows. His parents died in his childhood. He took his degree in 1791. He had a great love for nature. So, nature became his guide, philosopher and friend for all time to come. He is known as the pioneer of Romantic Revival.

About the Poem: The poem “Education of Nature’ is one of William Wordsworth five Lucy poems. Lucy is a lovely creation of the poet’s imagination. She is the child of nature, sweet, innocent and heavenly. She is a symbol of spiritual beauty, moral consolation and peace of heart.

Central Idea
In this poem the poet Wordsworth describes his love for nature. Lucy is the lovely creation of the poet’s imagination. She grew in the lap of nature. Her personality and character are moulded by nature. Nature has made Lucy sweet, innocent and heavenly. But Lucy died very soon. Thus the poet’s source of inspiration has gone for ever. So he is very sad. .         [M. Imp.]

(इस कविता में कवि वड्र्सवर्थ प्रकृति के प्रति अपने प्रेम का वर्णन करता है। लूसी कवि की सुन्दर कल्पना है। वह प्रकृति की गोद में पली। उसका व्यक्तित्व तथा चरित्र प्रकृति के द्वारा बनाया गया है। प्रकृति ने लूसी को सुन्दर, निर्दोष तथा अलौकिक बनाया है, किन्तु लूसी शीघ्र ही मर गई। इस प्रकार कवि की प्रेरणा का स्रोत सदा के लिए चला गया। इसलिए कवि बहुत दु:खी है।)

EXPLANATIONS (With Meanings & Hindi Translation)

1. Three years she grew in sun and shower,
Then Nature said, A lovelier flower’
On earth was never sown;
This Child I to myself will take;
She shall be mine, and I will make
A Lady of my own.

[ Word-meanings: she = वह Lucy; sun and shower = खुले प्राकृतिक वातावरण में open space of
nature; a lovelier flower = एक अधिक सुन्दर फूल अर्थात लूसी a much beautiful flower as Lucy;
sown = बोया; a lady of my own = मेरी अपनी योजना के अनुसार एक लड़की a lady according to Nature’s own plan. ]

भावार्थ- प्राकृतिक वातावरण में तीन वर्ष तक लूसी बढ़ती रही, तब प्रकृति ने कहा, “इससे अधिक सुन्दर फूल अर्थात् लड़की इस पृथ्वी पर पहले कभी पैदा नहीं हुई। मैं स्वयं इस बच्चे की देखभाल करूंगी और उसे अपनी योजना के अनुसार एक अच्छी युवती बनाऊँगी।”

Reference : These lines have been selected from the poem Education of Nature
composed by William Wordsworth.
[ N.B. : The above reference will be used for all the explanations of this poem.]

Context:Lucy is a lovely creation of the poet’s imagination. She is the child of nature, sweet innocent and heavenly.

Explanation : In this opening stanza we note that Lucy is an imaginary child of Wordsworth. Nature also is affected by her charm and merits. So she herself takes the responsibility of bringing her up. For three years Lucy lived in the open atmosphere of nature. Then nature regarded her as the most beautiful girl ever born on this earth. So she decided to look after her herself and to make her a lady according to her own
plan.

(इस प्रथम पद्यांश में हम नोट करते हैं कि लूसी वड्र्सवर्थ की एक काल्पनिक बच्ची है। प्रकृति भी उसकी सुन्दरता तथा गुणों से प्रभावित है। इसलिए प्रकृति स्वयं उसके पालन-पोषण का उत्तरदायित्व ले लेती है। तीन वर्ष तक लूसी प्रकृति के खुले वातावरण में रही। फिर प्रकृति ने माना कि इस संसार में उत्पन्न हुए अब तक के बच्चों में वह सबसे सुन्दर लड़की है। इसलिए उसने स्वयं उसकी देखभाल करने तथा अपनी योजना के अनुसार उसे एक स्त्री बनाने का निश्चय किया।)

2. Myself will to my darling be
Both law and impulse : and with me
The Girl, in rock and plain,
In earth and heaven, in glade and bower,
Shall feel an overseeing power
To kindle or restrain.

[Word-meanings : law and impulse = अनुशासन तथा उत्तम भावना nature will check Lucy from going on a wrong way, and will encourage her to do morally right things; rock = चट्टान hill; plain = मैदानः glade = छायादार स्थान shady place; bower = खुला स्थान open place; overseeing = दैवी शक्ति supervising power or spirit of nature; kindle = अच्छी भावनाएँ भरना to inspire noble feelings; restrain = रोकना hold back.]

भावार्थ- प्रकृति कहती है कि लूसी मेरी प्रिय लड़की होगी, किन्तु उसे अनुशासित रखा जाएगा (ताकि वह कुमार्ग पर न जा सके) तथा उसमें अच्छी भावनाओं का भी संचार किया जाएगा (ताकि वह नैतिक रूप से ठीक कार्य करने के लिए प्रेरित हो)। प्रकृति कहती है कि वह उसके साथ पहाड़ों पर, मैदानों में, पृथ्वी तथा स्वर्ग में, छायादार स्थान में भी तथा खुले स्थान में भी एक दैवी शक्ति का अनुभव करेगी। इस प्रकार लूसी बुराइयों से दूर रहकर अनुशासित रहेगी।

Context: Lucy is a lovely creation of the poet’s imagination. She is the child of nature, sweet, innocent and heavenly. Nature has taken the responsibility of bringing her up and to make her a lady according to her own plan.

Explanation : In this stanza nature says that Lucy is very dear to her. She will get freedom of every type. But she will check her from going on a wrong way and will encourage her to do morally right things. Lucy will go with nature everywhere. She ” will be free to go on hills, in the plains, on earth, in heaven, open place or shady place but everywhere she will feel that a Divine power is watching her. Thus she will be disciplined and inspired with noble feelings.

(इस पद्यांश में प्रकृति कहती है कि लूसी उसे बहुत प्रिय है। वह प्रत्येक प्रकार की स्वतन्त्रता पाएगी। किन्तु वह उसे गलत मार्ग पर जाने से रोकेगी तथा नैतिक और सही कार्य करने के लिए प्रोत्साहित करेगी। लूसी प्रकृति के साथ सभी स्थानों पर जाएगी। वह पहाड़ियों पर, मैदानों में, पृथ्वी पर, आकाश में, खुले स्थानों या साएदार स्थानों में भी जाएगी, किन्तु सभी स्थानों पर अनुभव करेगी कि कोई दिव्य शक्ति उसे देख रही है। इस प्रकार वह अनुशासित होगी और अच्छी भावनाओं से प्रेरित होगी।)

3. She shall be sportive as the fawn
That wild with glee across the lawn
Or up the mountain springs;
And hers shall be the breathing balm,
And hers the silence and the calm
Of mute insensate things.

[Word-meanings : sportive = उछल-कूद करने वाली playful; wild with glee = प्रसन्नत्म से पागल
mad with joy; springs = झरने; breathing = fresh fragrance of flowers; balm = माथे पर लगाने वाला बाम अर्थात् सान्त्वना देने वाला, consolation; mute = शान्त dumb; insensate = निर्जीव inanimate.]

भावार्थ- इस पद्यांश में प्रकृति कहती है कि लूसी पहाड़ी झरनों पर और मैदानों में हिरनी के बच्चे के समान पूरी स्वतन्त्रता एवं आनन्द से उछलती-कूदती फिरेगी। वह प्रकृति की निर्जीव वस्तुओं से शान्ति एवं गम्भीरता सीखेगी और उसकी साँस में मीठी सुगन्ध होगी जो बाम के समान सान्त्वना देगी।

Context : In these lines the poet describes his love for nature. Lucy is the lovely creation of poet’s imagination. Nature also is affected by her charm and merits. So she herself takes the responsibility of bringing her up according to her own plan.

Explanation: In this stanza nature says that Lucy will be as active and fre She will freely roam in the plains, near the springs of mountains, across the lawn and everywhere else. In moving freely she will be mad with joy. She will exhale sweet fragrance everywhere. She will learn from inanimate objects of nature to be calm and serious.

(इस पद्यांश में प्रकृति कहती है कि लूसी इतनी फुर्तीली और स्वतन्त्र होगी जितना एक हिरन का बच्चा। वह स्वतन्त्रतापूर्वक मैदानों में, पर्वत के झरनों के निकट, घास के मैदान के आर-पार तथा प्रत्येक स्थान पर धूमेगी। स्वतन्त्रतापूर्वक घूमने से वह आनन्द से पागल हो जाएगी। वह प्रत्येक स्थान पर मधुर सुगन्ध हुँचेगी। वह प्रकृति की निर्जीव वस्तुओं से शान्ति और गम्भीरता का पाठ सीखेगी।)

Comments: The poet has very aptly used Simile figure of speech in the first line of this stanza.

4. The floating clouds their state shall lend
To her; for her the willow bend;
Nor shall she fail to see
Even in the motions of the storm
Grace that shall mould the maiden’s form
By silent sympathy.

[Word-meanings : floating clouds = घूमते हुए बादल patches of clouds that float in the sky; state = सुन्दरता, गौरव majesty; lend = प्रदान करना give; willow bend = विलो नामक वृक्षों की शाखाएँ soft branches of willows that teach humility and submission; mould = रूप देना to give shape.]

भावार्थ- इस पद्यांश में कवि बताता है कि प्रकृति लूसी में किस प्रकार भिन्न-भिन्न गुण भरेगी। घूमते हुए बादल उसे शान के साथ चलने तथा घूमने-फिरने का ढंग सिखाएँगे। विलो नामक वृक्ष उसे कोमलता एवं विनम्रता का गुण सिखाएँगे। तूफान उसे चुस्ती और शक्ति का पाठ पढ़ायेंगे। लूसी और प्राकृतिक वस्तुओं के बीच इतनी सहानुभूति होगी कि लूसी आसानी से ये सभी गुण सीख लेगी और उसका रूप ही बदल जाएगा।

Context : In this poem the poet describes his love for nature. Lucy is the lovely creation of poet’s imagination. Nature also is affected by her charms and merits. So she herself takes the responsibility of bringing Lucy up according to her own plan.

Explanation: In this stanza the poet says that nature will serve Lucy as an ideal school where she will learn many traits in a sympathetic atmosphere. She will learn from the clouds the majestic way of walking. She will learn humility and politeness from willow trees. Storm will teach her to be active and powerful. In this way Lucy will easily learn many traits and thus her character and personality will be moulded.

(इस पद्यांश में कवि कहता है कि प्रकृति लूसी के लिए एक आदर्श स्कूल का कार्य करेगी जहाँ वह सहानु भूतिपूर्ण वातावरण में बहुत-से गुण सीखेगी। वह बादलों से घूमने-फिरने का शानदार ढंग सीखेगी। वह विलो नामक वृक्षों से विनम्रता का पाठ सीखेगी। तूफान उसे फुर्तीला तथा शक्तिशाली होना सिखायेगा। इस प्रकार लूसी आसानी से बहुत-से गुण सीख लेगी और इस प्रकार उसका चरित्र तथा व्यक्तित्व अच्छे रूप में ढल जाएगा।)

5. The stars of midnight shall be dear
To her; and she shall lean her ear
In many a secret place
Where rivulets dance their wayward round,
And beauty born of murmuring sound
Shall pass into her face.          [M. Imp.]

[ Word-meanings : rivulet = छोटी नदियाँ small rivers; dance their wayward round = नाचती हुई दिखाई देती हैं। ]

भावार्थ- इस पद्यांश में कवि वर्णन करता है कि प्रकृति किस प्रकार लूसी को शिक्षा देगी। जब लूसी प्राकृतिक वातावरण में पलेगी तब प्राकृतिक सुन्दरता का उस पर अनुकूल प्रभाव पड़ेगा। अर्द्ध-रात्रि के समय वह आकाश में सितारों को देखकर प्रसन्न होगी और प्रकृति के प्रति प्यार की भावना उत्पन्न होगी। जब नदियाँ तथा झरने तीव्र गति से बहते हुए.कलकल ध्वनि करेंगे तब लूसी एकान्त में चुपचाप इस ध्वनि को सुनेगी जिससे उसमें सान्त्वना का संचार होगा और मुख का सौन्दर्य बढ़ेगा। इस प्रकार लूसी को शारीरिक सौन्दर्य प्राप्त होगा।

Context: Lucy is a lovely creation of the poet’s imagination. She is the child of nature, sweet, innocent and heavenly. Nature has taken up the responsibility of bringing her up and to make her a lady according to her own plan. She will be free and disciplined. She will learn many traits from nature.

Explanation : In this stanza the poet describes how nature will impart education to Lucy. Lucy will be affected by natural atmosphere in which she will be brought up. She will be filled with love for nature when she will enjoy the stars in the sky at midnight. She will learn power and activeness from storm. When she will watch the rivers and brooks dancing with joy, she will be so much moved that her face will become charming. Thus she will get physical beauty also.

(इस पद्यांश में कवि वर्णन करता है कि प्रकृति किस प्रकार लूसी को शिक्षा देगी। लूसी उस प्राकृतिक वातावरण से प्रभावित होगी जिसमें उसका पालन-पोषण किया जाएगा। वह प्रकृति के प्रेम से भरपूर हो जाएगी, जब वह अर्द्ध-रात्रि के समय आकाश में सितारों का आनन्द लेगी। वह तूफान से शक्ति और फुर्तीलेपन का पाठ सीखेगी। जब वह नदियों और झरनों को आनन्द से नाचते हुए देखेगी तब वह भी इतनी प्रभावित होगी कि उसका चेहरा सुन्दर हो जाएगा। इस प्रकार वह शारीरिक सुन्दरती भी प्राप्त करेगी।)

6. And vital feelings of delight
Shall rear her form to stately height,
Her virgin bosom swell;
Such thoughts to Lucy I will give
While she and I together live
Here in this happy dell’:

[ Word-meanings : vital = जीवन प्रदान करने वाली life giving; delight = आनन्द joy; rear = पैदा
करना help to grow; form = शरीर body; stately = सुन्दर graceful; virgin bosom = कुँआरी लड़की का वक्षस्थल breast of an unmarried pure girl; swell = फूलना become greater in volume; dell = घाटी valley.]

भावार्थ- इस पद्यांश में कवि प्रकृति के माध्यम से कहता है कि प्राकृतिक वातावरण आनन्ददायक होता है। और आनन्द की भावनाएँ जीवनदायिनी होती हैं। इसलिए प्रकृति ऐसी ही आनन्दभरी भावनाओं से लूसी को एक सुन्दर शरीर प्रदान करेगी। लूसी अभी कुंआरी है, किन्तु प्रकृति उसके वक्ष-स्थल को फुलाकर उसे पूर्ण युवती बनाएगी। प्रकृति कहती है कि ऐसा उस समय होगा जब वह तथा लूसी इस सुन्दर घाटी में साथ-साथ रहेंगे।

Context : Lucy is the lovely creation of the poet’s imagination. She is the child of nature, sweet, innocent and heavenly. Nature has taken up the responsibility of bringing her up and to make her a lady according to her own plan. She will be free and disciplined. She will learn many traits from nature.

Explanation: In this stanza the poet describes how Lucy will grow in the lap of nature. Nature wants to see everybody happy and gay. So Lucy also will be full of feelings of. joy which will give her life and a good shape of body. Lucy will grow into a young, beautiful and pure lady. She will be very attractive. Lucy will pass her life in the company of nature on hills as well as in valleys.

(इस पद्यांश में कवि वर्णन करता है कि लूसी प्रकृति की गोद में किस प्रकार बढ़ेगी। प्रकृति प्रत्येक व्यक्ति को प्रसन्न देखना चाहती है। इसलिए लूसी भी आनन्द की भावनाओं से भरपूर होगी जो उसे जीवन और शारीरिक स्वरूप प्रदान करेगी। लूसी एक सुन्दर और पवित्र नवयुवती बन जाएगी। वह बहुत सुन्दर एवं मोहक होगी। लूसी प्रकृति की संगति में अपना जीवन पहाड़ियों पर भी और घाटियों में भी व्यतीत करेगी।)

7. Thus Nature spake–The work was done
How soon my Lucy’s race was run !
She died, and left to me
This heath, this calm, and quiet scene;
The memory of what has been,
And never more will be.            [M. Imp.]

[ Word-meanings : spake = बोली spoke; was done = अन्त हुआ came to an end; race was run = जीवित न रह सकी could not live longer; heath = झाड़ियों से भरा बंजर स्थान waste land covered with shrubs. ]

भावार्थ- इस अन्तिम पद्यांश में कवि कहता है कि प्रकृति का लूसी को प्यार से पालने का कार्य पूरा हो गया। किन्तु प्रकृति दु:ख के साथ कहती है कि लूसी अधिक दिनों तक जिन्दा नहीं रह सकी। वह जल्दी ही मर गई। कवि के लिए यह बड़े दु:ख की बात थी क्योंकि लुसी उसके जीवन को वीरान कर गई। उसके जीवन की शान्ति और आशा-अशान्ति और निराशा में बदल गयी। वह केवल अपनी याद छोड़ गई और वह स्वयं कभी वापस नहीं आएगी।

Context: Lucy is a lovely creation of the poet’s imagination. She is the child of nature, sweet, innocent and heavenly. Nature has brought her up. She has made her a beautiful, attractive and young lady.

Explanation: This is the last stanza of this poem. Nature’s work of educating Lucy was over. Nature brought her up into a beautiful maid but she died very soon. She deserted poet’s life because she was the only source of inspiration for him. She has left her memory only in the poet’s heart and she will never return.

(यह इस कविता का अन्तिम पद्यांश है। प्रकृति का लूसी को शिक्षित करने का कार्य समाप्त हो गया। प्रकृति ने उसका सुन्दर कुंआरी लड़की के रूप में पालन-पोषण किया, किन्तु वह बहुत शीघ्र ही मर गई। वह कवि के जीवन को वीरान कर गई, क्योंकि वह उसके लिए एकमात्र प्रेरणा का स्रोत थी। वह केवल कवि के हृदय में अपनी पाद छोड़ गई है और वह कभी वापस नहीं आएगी।)

Comments : The last lines of the poem beautifully express the poet’s virtue of emotional control and the sense of pathos.

We hope the UP Board Solutions for Class 11 English Poetry Short Poem Chapter 3 Education of Nature help you. If you have any query regarding UP Board Solutions for Class 11 English Poetry Short Poem Chapter 3 Education of Nature, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

UP Board Class 10th English Chapter 3 Question Answer The Ganga (Jawaharlal Nehru).

Class 10 English Prose Chapter 3 Questions and Answers UP Board The Ganga (Jawaharlal Nehru). 

कक्षा 10 अंग्रेजी पाठ 3 प्रश्न उत्तर

These Solutions are part of UP Board Solutions for Class 10 English. Here we have given UP Board Solutions for Class 10 English Prose Chapter 3 The Ganga (Jawaharlal Nehru).

Comprehension Questions On Paragraphs

In the examination paper, there are asked only two questions from each
paragraph. Given below are some more questions for extra practice. Read the following passages and answer the questions put thereupon :

(1) I have received so much ……..retained or preserved. [From para 1 [2010, 11, 15]]

Question.
1. What is the most precious gift that the author has received from his countrymen?
(वह सबसे मूल्यवान उपहार कौन-सा है जो लेखक को अपने देशवासियों से प्राप्त हुआ है ?)
2. What has overwhelmed the writer of the lesson ?
(किस वस्तु ने इसे पाठ के लेखक को अभिभूत कर दिया है?).
3. What does the author owe to his comrades and colleagues ?
(लेखक अपने सहकर्मियों और साथियों का किस बात का ऋणी है ?)
4. What does the writer hope in the remaining years of his life?
(अपने शेष बचे हुए जीवन में लेखक क्या आशा करता है ?)
5. What is the desire of the writer after his death ?
(मृत्यु के बाद लेखक की क्या इच्छा है ?)
                   Or
How does the writer want his body to be treated after his death ?
(अपनी मृत्यु के बाद लेखक अपने शरीर के साथ कैसा व्यवहार चाहता है ?) ।
6.Where should his ashes be sent in case he dies in a foreign country ?
(यदि उनकी मृत्यु विदेश में हो तो उनकी राख को कहाँ भेजा जाए ?)
                   Or
What does the author wish if he died in a foreign country?
(लेखक की क्या इच्छा है यदि उनकी मृत्यु विदेश में हो ?)
Answer:
1. The most precious gift that the author has received from his countrymen is their love and affection.
(सबसे मूल्यवान उपहार जो लेखक को अपने देशवासियों से प्राप्त हुआ है, वह है उनका प्रेम तथा स्नेह।)
2. The affection of all classes of (UPBoardSolutions.com) Indian people has overwhelmed the writer.
(भारतीय लोगों के सभी वर्गों के व्यक्तियों के स्नेह ने लेखक को अभिभूत कर दिया है। )
3. The author owes deeper debt of gratitude to his comrades and colleagues,because they had been joint partners in great works and in triumphs and sorrows.
(लेखक अपने साथियों और सहकर्मियों के अधिक आभारी हैं, क्योंकि वे सभी महान् कार्यों में तथा विजय एवं दुःखों में उनके सहभागी रहे हैं।)
4. The writer hopes that in the remaining years of his life he would not be unworthy of his people and their affection.
(लेखक आशा करता है कि अपने जीवन के शेष बचे हुए दिनों में वह अपने लोगों के तथा उनके स्नेह के अयोग्य नहीं होगा।)
5. The writer desires that after his death his body should be cremated where he dies..
(लेखक की इच्छा है कि मृत्यु के बाद उनके शरीर का दाह-संस्कार वहीं कर दिया जाए जहाँ वे मरें।)
6. If the author dies in a foreign country, he wishes that his body should be cremated there and his ashes should be sent to Allahabad. (यदि लेखक की मृत्यु विदेश में हो तब उसकी इच्छा है कि उसका शरीर वहीं जला दिया जाए और उसकी राख को इलाहाबाद भेज दिया जाए।)

UP Board Solutions

(2) My desire to have ……………….their flowing waters. [From para 2]

Question.
1. Whose varying moods’, etc. has the author referred to in this passage?
(इस गद्यांश में ‘varying mood’ आदि शब्दों से लेखक ने किस ओर इंगित किया है ?)
2. Why was the author deeply attached to the Ganga ?
(लेखक गंगा से इतना अधिक प्यार क्यों करता था?)
3. Why did Nehru want a handful of his ashes immersed in the Ganga at Allahabad ?
(नेहरू जी अपने शरीर की एक मुट्ठी राख को इलाहाबाद में गंगा में क्यों बहाना चाहते थे ?)
Answer:
1. The author has referred to the varying moods of the rivers Ganga and Jamuna.
(लेखक ने गंगा नदी व जमुना नदी के varying moods की ओर इंगित किया है।)
2. The author was deeply attached to the Ganga because since his childhood he has been watching moods of the Ganga and Jamuna. As the seasons changed he has thought of their history, myth, tradition, song and story.
(लेखक गंगा से अत्यधिक जुड़ा हुआ था, क्योंकि अपने बचपन से ही वह गंगा और जमुना के स्वरूपों को देखता रहा है। जैसे-जैसे मौसम बदले, उसने उनके इतिहास, पौराणिक कथा, परम्परा, गीत और कहानी के विषय में सोचा है।)
3. Nehru wanted a handful of his ashes to be immersed in (UPBoardSolutions.com) the Ganga at Allahabad because he had been attached to the Ganga and Jamuna since his childhood.
(नेहरू जी अपने शरीर की एक मुट्ठी राख को इलाहाबाद में गंगा में बहाना चाहते थे, क्योंकि गंगा और जमुना से उनका लगाव बचपन से ही रहा था।)

(3) The Ganga especially…………work have been cast. [From para 3 [2009, 14]]

Question.
1. Why is the author reminded of the snow-covered mountain on seeing the river Ganga ?
(गंगा नदी को देखकर लेखक को बर्फीले पहाड़ों की याद क्यों आती है ?) ।
2. How can it be said that the river Ganga represents India’s culture and civilization?
(यह कैसे कहा जा सकता है कि गंगा नदी भारतीय संस्कृति और सभ्यता का प्रतिनिधित्व करती है ?)
3. Why is the Ganga beloved of the Indian people ?
(गंगा भारत के लोगों को क्यों प्रिय है ?)
4. What does the Ganga symbolize ?
(गंगा किस बात की प्रतीक है ?)
5. What does the Ganga remind Pt. Nehru of ?
(गंगा पं० नेहरू को किस बात की याद दिलाती है ?)
6. Which words in the passage mean :
(a) victory,
(b) mixed intimately
Answer:
1. The river Ganga reminds the author of the snow-covered mountains because he loved these mountains very much.
(गंगा नदी को देखकर लेखक को बर्फीले पहाड़ों की याद इसलिए आती है, क्योंकि वे उसे बहुत प्रिय हैं।)
2. The river Ganga has been a symbol of India’s age-long culture and civilization. So it can be said that it represents India’s culture and civilization. (गंगा नदी भारत की युगों पुरानी संस्कृति और सभ्यता की प्रतीक रही है। इस कारण कहा जा सकता
है कि यह भारत की सभ्यता और संस्कृति का प्रतिनिधित्व करती है।)
3. The Ganga is beloved of the Indian people because her racial memories, her hopes and fears, her songs of triumph and defeats are intertwined round her.
(गंगा भारत के लोगों की प्रिय है क्योंकि उसके चारों ओर भारत की जातीय स्मृतियाँ, उसकी आशाएँ और भय, उसकी विजय और पराजय के गीत जुड़े हुए हैं।)
4. The Ganga symbolizes India’s age-long culture and civilization. , ”
(गंगा भारत की युगों पुरानी संस्कृति और सभ्यता की प्रतीक है।)।
5. The Ganga reminds Pt. Nehru of snow-covered peaks and deep valleys of Himalayas and the rich and vast plains below.
(गंगा पं० नेहरू को हिमालय की बर्फ से ढकी (UPBoardSolutions.com) चोटियों, गहरी घाटियों तथा नीचे विशाल और
उपजाऊ मैदानों की याद दिलाती है।)
6. (a) victory = triumph,
(b) mixed intimately = intertwined.

UP Board Solutions

(4) Smiling and dancing …………………….ocean of the future. [From para 4 [2009, 15, 17]]

Question.
1. What, according to the writer, is the scene of the Ganga like in the morning and when the evening shadows fall ?
(लेखक के अनुसार प्रात:काल तथा सायंकाल के समय गंगा का दृश्य कैसा होता है ?)
                     Or
How does the Ganga look in the morning sunlight ?
(गंगा प्रात:काल कैसी दिखाई पड़ती है ?)
2. How does, according to the writer, the Ganga look during the winter ?
(लेखक के अनुसार जाड़ों में गंगा कैसी दिखाई देती है ?)
                    Or
When does the Ganga become a narrow, slow and graceful stream ?
(गंगा संकीर्ण, मन्द तथा शोभायुक्त जलधारा कब बन जाती है ?)
3. What is the scene of the Ganga like during the monsoon ?
(मानसून के मौसम में गंगा का दृश्य कैसा लगता है ?)
4. How does, according to the writer the Ganga look during the winter ?
(लेखक के अनुसार सर्दी में गंगा कैसी दिखाई पड़ती है ?)
Answer:
1. According to the writer the Ganga looks smiling and dancing in the morning and dark, gloomy and full of mystery in the evening.
(लेखक के अनुसार प्रात:काल के समय गंगा मुस्कराती हुई और नाचती हुई दिखाई देती है जबकि
शाम को अँधेरी, उदास तथा रहस्यमयी प्रतीत होती है।)
2. The Ganga looks like a narrow, slow and graceful stream in winter.
(जाड़ों में गंगा संकीर्ण, मन्द तथा शोभायुक्त जलधारा के रूप में प्रतीत होती है।)
3. During monsoon the Ganga looks broad bosomed and with sea’s power to destroy
(बरसात में गंगा विशाल वक्षःस्थल वाली तथा (UPBoardSolutions.com) समुद्र की विनाशकारी शक्ति लिये हुए दिखाई देती है।)
4. According to the writer, the Ganga looks a narrow, slow and graceful stream during the winter.
(लेखक के अनुसार सर्दी में गंगा सँकरी, धीमी और सुशोभित धारा प्रतीत होती है।)

UP Board Solutions

(5)And though I have……….wishes India’s shores. [From para 5 [2011, 12, 16, 18]]

Question.
1. Write the name of the lesson from which the above passage has been taken. Who is the author of this lesson?
(उपर्युक्त गद्यांश जिस पाठ से लिया गया है उसका नाम लिखिए। इसे पाठ का लेखक कौन है?)
2. Why has Nehru discarded much of the past traditions ?
(नेहरू ने भूतकाल की बहुत-सी परम्पराओं को क्यों त्याग दिया है ?)
3. What does the author want India to get rid herself of ?
(लेखक भारत को किन बातों से छुटकारा दिलाना चाहता है?)
4. What is the writer conscious of ?
(लेखक किस बात से सचेत है ?)
5. What gives inspiration to the writer?
(लेखक को कौन-सी बात प्रेरणा देती है ?)
6. Which chain would the author not break?
(लेखक कौन-सी जंजीर को नहीं तोड़ेगा ?)
7. What is the last homage of the author to India’s cultural inheritance ?
(भारत की सांस्कृतिक विरासत के प्रति लेखक की अंतिम श्रद्धांजलि क्या है ?)
8. Why did Pt. Nehru not want to discard the past completely ?
(पं० नेहरू अतीत को पूरी तरह से क्यों छोड़ना नहीं चाहते ?) ,
Answer:
1. The above passage has been taken from the lesson ‘The Ganga’. The author of this lesson is Jawaharlal Nehru.
(उपर्युक्त गद्यांश “The Ganga’ नामक पाठ से लिया गया है। इसके लेखक जवाहरलाल नहेरू हैं।)
2. Nehru has discarded much of past traditions and customs because they bind and constrain her, and divide people of India.
(नेहरू ने भूतकाल की बहुत-सी परम्पराओं और रीति-रिवाजों को त्याग दिया है, क्योंकि वे उसे
बाँधती हैं, सीमित करती हैं और भारत के लोगों को विभाजित करती हैं।)
3. The author wants India to get rid herself of all shackles that bind and constrain and divide her people.
(लेखक चाहता है कि भारत उन जंजीरों से छुटकारा पा ले जो भारत के लोगों को (UPBoardSolutions.com) बाँधती हैं और विभाजित करती हैं।)
4. The writer is conscious of, that he too, like all of us is a link in the unbroken chain which goes back to the dawn of history in the immemorial past of India.
(लेखक इस बात से सचेत है कि हम सभी के समान वह भी उस अटूट कड़ी का अंग है, जो भारत के अति प्राचीन अतीत में इतिहास के आरम्भ तक जाती है।)
5. The unbroken chain gives inspiration to the writer.
(अटूट जंजीर लेखक को प्रेरणा देती है।)
6. The author would not break the unbroken chain which goes back to the dawn of history in the immemorial past of India.
(लेखक उस अटूट कड़ी को नहीं तोड़ेगा जो भारत के अति-प्राचीन अतीत में इतिहास के आरम्भ तक जाती है।)
7. The last homage of the author to India’s cultural inheritance was that he wanted that a handful of his ashes be thrown into the Ganga at Allahabad.
(भारत की सांस्कृतिक विरासत के प्रति लेखक की अंतिम श्रद्धांजलि थी कि वे चाहते थे कि उनकी एक मुट्ठी राख इलाहाबाद में गंगा में प्रवाहित कर दी जाए।)
8. Pt. Nehru did not want to discard the past completely because he himself was a part of that great inheritance.
(पं० नेहरू अतीत को पूरी तरह छोड़ना नहीं चाहते थे, क्योंकि वे स्वयं भी उस महान विरासत का एक भाग थे।)

UP Board Solutions

(LONG ANSWER TYPE QUESTIONS

Answer the following questions in about 60 words :
Question 1.
What did the Ganga mean to Jawaharlal Nehru? Why does Nehru call the Ganga ‘the river of India’? What did the Ganga remind Nehru of ? |
(गंगा से जवाहरलाल नेहरू के लिए क्या तात्पर्य था ? नेहरू जी गंगा को भारत की नदी’ क्यों कहते हैं ? गंगा नेहरू जी को किस बात की याद दिलाती है ?)
                                          Or
What feelings has the writer expressed about the Jamuna and the Ganga in the lesson “The Ganga’ ?
(“The Ganga’ पाठ में लेखक ने जमुना और गंगा के बारे में क्या भावनाएँ व्यक्त की हैं?)
                                          Or
why was Nehruji so attached to the Ganga ? [2012, 13, 15, 17, 18]
(नेहरू जी को गंगा के प्रति लगाव क्यों था?)
                                          Or
What is the significance of the Ganga for Nehru and for India ?
(नेहरू जी तथा भारत के लिए गंगा का क्या महत्त्व है ?) [2011, 12, 13, 16, 18]
                                          Or
What were the views of Pandit Jawaharlal Nehru about the river Ganga and about the people of the country ? [2009, 11, 13, 14, 16, 17, 18]
(पं० जवाहरलाल नेहरू के गंगा नदी तथा देश की जनता के बारे में क्या विचार थे?)
                                          Or
What do you come to know about Pt. Nehru after reading the lesson “The Ganga’ ? [2016]
(गंगा नामक पाठ को पढ़कर आपको पं० जवाहरलाल नेहरू के विषय में क्या पता लगता है ?)
Answer:
The Ganga and the Jamuna meant a lot to Jawaharlal Nehru. He had been attached to them ever since his childhood. His attachment had grown with years. He had watched their changing moods with the change of seasons. They had been a source of great inspiration for him. Inspite of this his attachment to the Ganga was not religious. Nehru calls the Ganga (UPBoardSolutions.com) ‘the river of India’ because it is loved by her people. The songs of India’s victories, defeats, racial memories, hopes and fears are interwoven round the Ganga. It is also a symbol of India’s age-long culture and civilization which have ever been changing and ever-flowing like the Ganga. The Ganga reminded Nehru of the snow-covered peaks and the deep valleys of the Himalayas which he loved so much and of the rich and vast plains below, where his life and work had been shaped.
(नेहरू जी के लिए गंगा और जमुना का अत्यधिक महत्त्व है। वे अपने बचपन से ही इनसे जुड़े हुए हैं। समय के साथ इनसे उनका लगाव बढ़ता ही गया है। उन्होंने बदलती ऋतुओं के साथ-साथ इनके बदलते स्वरूप को देखा है। ये उनके लिए प्रेरणा के महान स्रोत हैं। इसके बावजूद गंगा से उनका लगाव धार्मिक नहीं था। गंगा नदी को नेहरू जी ‘भारत की नदी’ कहते हैं, क्योंकि यह यहाँ के सभी लोगों को प्रिय है। भारत की हार-जीत, प्रजातीय संस्मरण, आशा और आशंकाएँ सभी गंगा से गुंथी हुई हैं। यह भारत की उस प्राचीन संस्कृति एवं सभ्यता की प्रतीक है, जो गंगा की तरह सतत् प्रवाह में है तथा सतत् परिवर्तनशील भी है। गंगा नेहरू जी को बर्फ से ढकी चोटियों, हिमालय की गहरी घाटियों, जिनको वे बेहद प्यार करते थे, की याद दिलाती है; साथ ही उन विशाल मैदानों की भी जहाँ उन्होंने जीवनभर कार्य किया तथा उनका जीवन गढ़ा गया।)

Question 2.
what was the will of Pt. Nehru ? Describe its main points. Why did Nehru want his ashes to be immersed into the Ganga ?
(पं० नेहरू की वसीयत क्या थी ? इसके मुख्य बिन्दुओं का वर्णन कीजिए। नेहरू जी अपनी राख को गंगा में प्रवाहित कराना क्यों चाहते थे ?)
                                       Or
How does Nehru want his ashes to be disposed of
(पं० नेहरू अपनी राख को किस प्रकार समाप्त कराना चाहते थे ?)
                                       Or
Why did Nehru want his ashes to be scattered over the fields of India ? [2016] 
(नेहरू जी क्यों चाहते थे कि उनकी रार, का अधिकांश भाग भारत के खेतों में बिखेर दिया जाए ?)
                                      Or
What does Pt. Nehru desir: to be done to his body after his death ?
(अपनी मृत्यु के बाद पं० नेहरू अपने शरीर को कैसे समाप्त कराना चाहते थे ?) [2011, 13, 15, 16]
Answer:
1. According to his Will Pt. Nehru wanted that when he should die, his body should be cremated.
2. He wanted that a handful of his ashes should be thrown in the Ganga at Allahabad. He made it clear that it was only due to his intense love for the Ganga and the Jamuna since his childhood.
3. He also wanted that the major (UPBoardSolutions.com) portion of his ashes should be scattered over the fields of India, so that the ashes of his body should be mixed in the soil of India of which it was made.

1. अपनी वसीयत के अनुसार पं० नेहरू चाहते थे कि जब वे मरें तब उनका दाह-संस्कार किया जाए।
2. वे चाहते थे कि उनके शरीर की एक मुट्ठी राख इलाहाबाद में गंगा में डाल दी जाए। उन्होंने यह भी स्पष्ट किया कि वे ऐसा इसलिए चाहते हैं क्योंकि वे बचपन से ही गंगा और यमुना के प्रति आकर्षित रहे हैं।
3. वे यह भी चाहते थे कि उनकी राख का अधिकांश भाग भारत के खेतों में बिखेर दिया जाए, जिससे उनके शरीर की राख भारत की मिट्टी में मिल जाए जिससे यह बना है।)

UP Board Solutions

Question 3.
Why does Nehru want much of the past traditions and customs to be discarded ? What part of it does he want to preserve?
(नेहरू जी अतीत के रीति-रिवाज को क्यों छोड़ देना चाहते हैं ? इसके कौन-से भाग को वे बचाना चाहते हैं ?)
                                     Or
Why does Nehruji want India to get rid herself of ?  [2014]
(भारत की कौन-सी बातों को पं० नेहरू छुड़वाना चाहते थे ?)
Answer:
Nehru is proud of India’s past. But he does not like many of its customs and traditions. These are very harmful. They divide her people. They prevent the free development of spirit. Nehru wants the people to get rid of all such customs and traditions. But, he wants some of our past customs and traditions to be preserved. They remind us of our glorious past. They serve as a link between the past and the present. Nehru wants to preserve this part of our past customs and traditions. He values it greatly. He calls it a treasure. He gets inspiration from it.
(नेहरू जी को भारत के अतीत पर गर्व है। परन्तु वे इसके अधिकतर पुराने रीति-रिवाजों को पसन्द नहीं करते हैं। ये रीति-रिवाज बहुत हानिकारक हैं। ये इसके लोगों के बीच फूट डालते हैं। ये आत्मा के स्वतन्त्र विकास को भी रोकते हैं। नेहरू (UPBoardSolutions.com) जी चाहते हैं कि लोग ऐसी सभी पुरानी रीतियों और परम्पराओं से छुटकारा पा लें। किन्तु वे चाहते हैं कि हमारी पुरानी रीतियों और परम्पराओं के कुछ भाग को बचाकर रखा जाए। वे हमें हमारे वैभवपूर्ण अतीत की याद दिलाते हैं। वे वर्तमान तथा अतीत के बीच एक कड़ी का भी कार्य करते हैं। नेहरू जी हमारी इन्हीं पुरानी रीतियों एवं परम्पराओं के इसी भाग को बचाकर रखना चाहते हैं। वे इसे बहुमूल्य समझते हैं। वे इससे प्रेरणा भी प्राप्त करते हैं।)

Question 4.
What does Pt. Nehru say about the Ganga and her different moods in different seasons ?
(पं० नेहरू गंगा के विषय में और भिन्न-भिन्न मौसमों में उसके भिन्न-भिन्न स्वरूपों के विषय में क्या कहते हैं ?)
Answer:
Pt. Nehru says that the Ganga is especially is the river of India and is the beloved of her people. She has been a symbol of India’s age long culture and civilization. She has different moods in different seasons. She looks smiling and dancing in the morning sunlight and dark and gloomy as the evening shadows fall. She becomes a narrow, slow and graceful stream in winter and a vast roaring thing during the monsoon having the power of sea to destroy. To Pt. Nehru Ganga has been a symbol and memory of the past, present and future of India.

(पं० नेहरू कहते हैं कि गंगा विशेष रूप से भारत की नदी है और उसकी जनता की प्रिय है। वह भारत की युगों पुरानी संस्कृति और सभ्यता की प्रतीक रही है। भिन्न-भिन्न मौसमों में उसके भिन्न-भिन्न स्वरूप होते हैं। वह,प्रातः काल सूर्य के प्रकाश में मुस्कराती तथा नृत्य करती मालूम होती है और संध्या के समय उदास तथा रहस्यमय मालूम पड़ती है। सर्दियों में वह एक संकरी, धीमी और सुन्दर नदी बन जाती है और वर्षा ऋतु में समुद्र के समान विशाल और शोर करती हुई वस्तु हो जाती है मानों समुद्र की नष्ट करने की शक्ति प्राप्त कर ली हो। पं० नेहरू के लिए गंगा भूतकाल, वर्तमान काल तथा भविष्य की एक प्रतीक और स्मृति रही है।)

UP Board Solutions

SHORT ANSWER TYPE QUESTIONS

Read the following questions and answer them in about 25 words:

Question 1.
To Nehru what was the most precious gift? who gave it to him in plenty?
What did he hope for? [2010, 11, 12]
(नेहरू के लिए सबसे अधिक कीमती उपहार क्या था ? यह उन्हें पर्याप्त मात्रा में किसने दिया ? उनकी क्या आशा थी ?)
Answer:
The love and affection of his countrymen was the most precious gift to Nehru. All classes of people gave it to him in plenty. He hopes that in the remaining years he may live, he shall not be unworthy of his people and their affection.
(अपने देशवासियों का प्रेम और स्नेह नेहरू के (UPBoardSolutions.com) लिए सबसे कीमती उपहार था। सभी वर्गों के लोगों ने उन्हें यह पर्याप्त मात्रा में दिया। उनकी यही आशा थी कि उनके जीवन के शेष समय में वे अपने लोगों तथा उनके प्यार के अयोग्य सिद्ध न हों।)

Question 2.
what was Nehru unable to repay to the Indian people ? [2015, 17, 18]
(नेहरू भारतीयों को क्या चुकाने में असमर्थ रहे थे ?)
Answer:
Nehru was unable to repay the love and affection which he received from the Indian people.
(भारतीयों से जो प्रेम और स्नेह नेहरू को मिला, उसे चुकाने में वे असमर्थ रहे थे।)

Question 3.
Can Pt. Nehru repay the love and affection of Indian people? Why or why not ?
(क्या पं० नेहरू भारतीयों के प्रेम तथा स्नेह का मूल्य चुका सकते हैं ? क्यों या क्यों नहीं ?)
Answer:
Pt. Nehru cannot repay the love and affection of Indian people because he has nothing to repay so precious a thing.
(पं० नेहरू भारतीयों के प्यार तथा स्नेह का मूल्य नहीं चुका सकते, क्योंकि इतनी मूल्यवान् वस्तु का मूल्य चुकाने के लिए उनके पास कुछ भी नहीं है।)

UP Board Solutions

Question 4.
Did Nehru consider the Ganga a holy river ? Why did he want his a shes immersed in the
Ganga ?
(क्या नेहरू गंगा को एक पवित्र नदी मानते थे ? वे क्यों चाहते थे कि उनकी राख गंगा में विसर्जित की जाए ?)
Answer:
Nehru did not consider the Ganga a holy river. He wanted his ashes immersed in the Ganga because he had been attached to it since his childhood. (नेहरू गंगा को एक पवित्र नदी नहीं मानते थे। वे चाहते थे कि उनकी राख गंगा में प्रवाहित कर दी जाए, क्योंकि बचपन से ही उनका लगाव गंगा से था।)

Question 5.
Why does Nehru call the Ganga ‘the river of India’ ? [2009, 14]
(नेहरू गंगा को भारत की नदी’ क्यों कहते हैं ?)
Answer:
Nehru calls the Ganga ‘the river of India’ because (UPBoardSolutions.com) it has been the symbol of India’s culture and civilization. It reminds of the hopes, fears, successes and defeats of the people of India.
(नेहरू गंगा को भारत की नदी’ कहते हैं, क्योंकि यह भारत की संस्कृति और सभ्यता का प्रतीक रही है। यह मरत के लोगों की आशाओं, भय, सफलता तथा हार की याद दिलाती है।)

Question 6.
What does the Ganga symbolize? [2012, 16]
(गंगा किस बात की प्रतीक है ?)
Answer:
The Ganga symbolizes India’s age-long culture and civilization.
(गंगा भारत की दीर्घकालीन संस्कृति और सभ्यता की प्रतीक है।)

Question 7.
what did the Ganga remind him of ? [2015]
(गंगा उन्हें किस बात की याद दिलाती थी ?)
Answer:
The Ganga reminded Nehru of the snow-covered peaks and deep valleys of the Himalayas, and its rich and vast plains.
(गंगा नेहरू को हिमालय पर्वत की बर्फ से ढकी चोटियों और गहरी घाटियों तथा अपने उपजाऊ एवं विस्तृत मैदानों की याद दिलाती है।)

UP Board Solutions

Question 8.
How long before he died, did Nehru write his will ? How do you know ?
(अपनी मृत्यु से कितने समय पूर्व नेहरू जी ने अपनी वसीयत लिखी ? आप इस बात को कैसे जानते हैं?)
Answer:
Nehru wrote his Will about ten years before he died. I know he wrote his Will on June 21, 1954 and he died on May 27, 1964. (नेहरू जी ने अपनी वसीयत अपने मरने के लगभग दस वर्ष पूर्व लिखी थी। मैं जानता हूँ कि (UPBoardSolutions.com) उन्होंने अपनी वसीयत 21 जून, 1954 ई० को लिखी और उनकी मृत्यु 27 मई, 1964 ई० को हुई।)

Question 9.
what is Nehru anxious of ?
(नेहरू जी किस बात के लिए उत्सुक हैं ?)
Answer:
Nehru is anxious that India should get rid herself of all traditions and customs that bind, constrain and divide her people.
(नेहरू जी इस बात के लिए उत्सुक हैं कि भारत उन सभी परम्पराओं और रीति-रिवाजों से छुटकारा पा ले जो उसे बाँधती हैं, कैद करती हैं और उसकी जनता को विभाजित करती हैं।)

Question 10.
what did Nehru receive from Indian people? [2017]
(नेहरू जी ने भारतीयों से क्या प्राप्त किया?)
Answer:
Nehru received love and affection from Indian people.
(नेहरू जी ने भारतीयों से प्यार और स्नेह प्राप्त किया।

Question 11.
why is the Ganga beloved of the people of India ?
(गंगा भारतीय लोगों की प्रिय क्यों है ?)
Answer:
Ganga is beloved of the people of India because she has been the symbol of India’s age-long culture and civilization ever changing, ever flowing.
(गंगा भारतीयों की प्रिय है क्योंकि वह भारत की युगों पुरानी संस्कृति और सभ्यता की प्रतीक रही है, जो कि सदैव परिवर्तनशील होते हुए भी सदैव अग्रसर रही है।)

Question 12.
what were the two main points which Nehru made in his will ?
(वे दो कौन-सी मुख्य बातें थीं जो नेहरू जी ने अपनी वसीयत में लिखीं ?)
Answer:
The two main points which Nehru wrote in his Will were:

  1. His body should be cremated where he dies.
  2. A handful of his ashes should be thrown (UPBoardSolutions.com) in the Ganga and its major portion should be scattered on the fields of India.

(दो मुख्य बातें जो नेहरू जी ने अपनी वसीयत में लिखीं, वे थीं :

  1. उनके शरीर का दाह-संस्कार वहीं किया जाये जहाँ उनकी मृत्यु हो।
  2. उनकी एक मुट्ठी राख को गंगा में विसर्जित कर दिया जाये और अधिकांश भाग को भारत के खेतों में बिखेर दिया जाये।)

UP Board Solutions

Question 13.
Why did Nehru want the major portion of his ashes scattered over the fields of India ? [2012, 14]
(नेहरू जी क्यों चाहते थे कि उनकी राख का अधिकांश भाग भारत के खेतों में बिखेर दिया जाए ?)
Answer:
Nehru wanted that major portion of his ashes should be scattered over the fields of India so that the ashes of his body should be mixed in the soil of India of which it was made.
(नेहरू जी चाहते थे कि उनकी राख का अधिकांश भाग भारत के खेतों में बिखेर दिया जाए ताकि वह उसी मिट्टी में मिल जाए जिससे यह बना है।)

Question 14.
How does Pandit Jawaharlal Nehru express his thankfulness to the country men ?
(पंडित जवाहरलाल नेहरू अपने देशवासियों के प्रति अपनी कृतज्ञता कैसे व्यक्त करते हैं ?)
Answer:
Pt. Nehru is overwhelmed by the affection and respect bestowed upon him by his countrymen. He expresses his thankfulness to them by sincerely hoping to remain worthy of their affection throughout the remaining part of his life.
(पंडित नेहरू अपने देशवासियों द्वारा दिये गये सम्मान व स्नेह से अभिभूत हैं। वे उनके प्रति कृतज्ञता प्रकट करने के लिए कहते हैं कि वे जीवन-पर्यन्त उनके स्नेह के योग्य बने रहेंगे।)

Question 15. 
Why did Nehru owe a deep debt of gratitude to his friends and comrades ?
(नेहरू अपने मित्रों एवं साथियों के प्रति कृतज्ञता का एक कर्ज क्यों मानते हैं ?)
Answer:
Nehru’s friends and comrades worked shoulder to shoulder with him in great undertakings. They shared many joys and sorrows with him. So, Nehru felt a debt of gratitude towards them. (नेहरू जी के मित्रों और साथियों ने कन्धे से कन्धा मिलाकर महान् कार्यों में उनके साथ काम किया। उन्होंने उनके साथ उनकी खुशियाँ और दु:ख बाँटे। इसी कारण नेहरू जी उनके प्रति (UPBoardSolutions.com) कृतज्ञता का ऋण महसूस करते हैं।)

Question 16.
Why did Nehru feel so much attached to the Ganga and the Jamuna ? [2010, 18] 
9नेहरू गंगा व यमुना नदी से इतना अधिक लगाव क्यों महसूस करते थे ?)
                                   Or
How was Nehru attached to the Ganga ? [2011, 12, 16, 18]
(नेहरू जी को गंगा से इतना लगाव क्यों था?)
Answer:
Nehru had been watching the Ganga and the Jamuna at Allahabad closely since his childhood. He had watched their moods all these years. So he was greatly attached to these rivers.
(नेहरू जी बचपन से ही गंगा व जमुना नदी को इलाहाबाद में करीब से देखते आ रहे हैं। उन्होंने इनके बदलते रूप को भी देखा है। इसी कारण इनके प्रति उनका लगाव इतना गहरा था।)

UP Board Solutions

Question 17.
To Nehru, how does the Ganga look like in the morning and in the evening?
(सुबह और शाम को गंगा नेहरू जी को कैसे दिखायी देती है ?)
Answer:
To Nehru, Ganga looks smiling and dancing in the morning sunlight. But it looks dark and gloomy and full of mystery as the evening shadows fall.
(नेहरू जी को गंगा प्रात:कालीन सूर्य के प्रकाश में मुस्कराती और नाचती प्रतीत होती है। लेकिन जैसे ही सायंकाल की छाया पड़ती है यह अँधियारी और उदास तथा रहस्यपूर्ण दिखाई पड़ती है।)

Question 18.
What does the Ganga look like in winter and during the monsoon ?
(शीत ऋतु और मानसून के दौरान गंगा किसके समान दिखायी पड़ती है ?)
Answer:
In winter the Ganga becomes a narrow stream and looks very graceful. During the monsoon it again turns into a roaring and vast river with something of the sea’s power to destroy.
(शीत ऋतु में गंगा एक सँकरी धारा का रूप ले लेती है (UPBoardSolutions.com) जो कि बड़ी शोभायमान प्रतीत होती है। मानसून के दौरान यह फिर से विशाल और गर्जनशील नदी का रूप ले लेती है जिसमें सागर को कुछ विनाशकारी अंश आया प्रतीत होता है।)

Question 19.
What, according to Nehru, should India get rid of ? [2014]
(नेहरू जी के अनुसार, भारत को किससे छुटकारा पाना चाहिए ?)
Answer:
According to Nehru, India should get rid of the past traditions and customs that bind, divide and suppress her people. They prevent the free development of one’s body and spirit.
(नेहरू जी के अनुसार भारत को पुराने रीति-रिवाजों से मुक्ति प्राप्त करनी चाहिए जो कि उसके लोगों को बेड़ियों में बाँधते हैं, बॉटते हैं और उनका दमन करते हैं। ये मनुष्य के मुक्त आत्मिक व शारीरिक विकास में बाधक हैं।)

UP Board Solutions

Question 20.
Why does Nehru not wish to cut himself off from the past completely?
(नेहरू जी अतीत से पूर्णतया अलग होने की चाह क्यों नहीं रखते ?)
Answer:
Nehru does not wish to cut himself off the past completely because he is proud of that great inheritance. It is like an unbroken chain of which he himself is a link.
(नेहरू जी अतीत से पूर्णतया अलग होना इसलिए नहीं चाहते क्योंकि उन्हें अपनी महान् विरासत पर गर्व है। यह एक बिना टूटी जंजीर के समान है, जिसकी वे भी एक कड़ी हैं।)

Question 21.
How can it be said that the Ganga at Allahabad was very dear to Pt. Nehru ? |
(यह कैसे कह सकते हैं कि इलाहाबाद में स्थित गंगा नेहरू जी को बहुत प्रिय थी?)
Answer:
The Ganga at Allahabad was very dear to Nehruji since his childhood. She reminded him of the rich and vast plains where his life and work had been cast.
(इलाहाबाद में स्थित गंगा नेहरू जी को अपने बचपन से ही बहुत (UPBoardSolutions.com) अधिक प्रिय थी। यह उन्हें उस उपजाऊ और विशाल मैदानों की याद दिलाती थी जहाँ उनका जीवन व कार्य ढले थे।)

Vocabulary  

(a) Match the words in List ‘A’ with their nearest meaning in List ‘B’:

UP Board Solutions for Class 10 English Prose Chapter 3 The Ganga (Jawaharlal Nehru)
Answer:
UP Board Solutions for Class 10 English Prose Chapter 3 The Ganga (Jawaharlal Nehru)

(b) Fill in the blanks with proper words given below :
 (1) Words : owe, gratitude, inevitably, sentiments
Answer:

  1. Try to understand the sentiments of your countrymen.
  2. You will inevitably get first division.
  3. We owe greatly devotion and love to our motherland.
  4. I can never forget your gratitude.

(2) Words : symbol, discarded, constrain, inspiration
Answer:

  1. Now the people have discarded many blind faiths.
  2. We get inspiration from our forefathers.
  3. Many old traditions constrain (UPBoardSolutions.com) the people of India.
  4. This gift is only the symbol of affection.

UP Board Solutions

(c) Use the following words and phrases in your own sentences so as to make their
meanings clear :

Words : disposed off, discarded, abundance, varying, gloomy
Answer:
1. He has disposed off all his old furniture.
2. The scientists have discarded many old theories.
3. Pt. Nehru got love from the people of India in abundance.
4. I can’t guess anything from his varying moods.
5. Due to an accident, the atmosphere has become gloomy.

Hope given UP Board Solutions for Class 10 English Prose Chapter 3 are helpful to complete your homework.

If you have any doubts, please comment below. UP Board Solutions try to provide online tutoring for you.

 

UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड)

UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड)

These Solutions are part of UP Board Solutions for Class 10 Hindi. Here we have given UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड).

अवतरणों का ससन्दर्भ हिन्दी अनुवाद

प्रश्न 1.
॥ ॐ ॥ श्वेतकेतुहरुणेय आस तं ह पितोवाच श्वेतकेतो वस ब्रह्मचर्यं न वै सोम्यास्मत्कुलीनोऽननूच्य ब्रह्मबन्धुरिव भवतीति ॥1॥
उत्तर
[आरुणेय = आरुणि का पुत्र। आस = था। पितोवाच = पिता ने कहा। वस ब्रह्मचर्यम् = ब्रह्मचर्य का पालन करो। वै = क्योंकि। कुलीनोऽननूच्य = कुल (परिवार) में कोई ऐसा (व्यक्ति) नहीं हुआ। ब्रह्मबन्धुरिव = ब्रह्मबंधु के समान।]

सन्दर्भ-प्रस्तुत श्लोक हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘हिन्दी’ के ‘संस्कृत-खण्ड’ के ‘छान्दोग्य उपनिषद् । षष्ठोध्यायः’ पाठ से उद्धृत है।

प्रसंग—इस श्लोक में आरुणि अपने पुत्र श्वेतकेतु को ज्ञान (UPBoardSolutions.com) की बातें बता रहे हैं। [विशेष—इस पाठ के अन्य सभी श्लोकों के लिए यही सन्दर्भ व प्रसंग प्रयुक्त होगा।

व्याख्या–आरुणि का पुत्र श्वेतकेतु था। उससे एक बार पिता ने कहा-“हे श्वेतकेतु! तुम ब्रह्मचर्य का पालन करो क्योंकि हमारे कुल में ऐसा कोई व्यक्ति नहीं हुआ, जो ब्रह्मबन्धु के समान ने लगता हो।

(जो ब्राह्मण अपने को ब्राह्मण समझता हो लेकिन ब्राह्मणोचित आचरण न करता हो उसे गुरुकुल जाना आवश्यक है। उसे गुरुकुलावास आवश्यक प्रतीत होता है।)

UP Board Solutions

प्रश्न 2.
स ह द्वादशवर्ष उपेत्य चतुर्विंशतिवर्षः सर्वान्चेदानधीत्य महामना अनूचानमानी स्तब्ध एयाय तं ह पितोवाच ॥2॥
उत्तर
[द्वादशवर्षम् उपेत्य = बारह वर्ष पर्यन्त। सर्वान्वेदानधीत्य = समस्त वेदों को (UPBoardSolutions.com) पढ़कर। मेहामना = पांडित्यमना। अनूचानमानी = स्वाभिमानी, अहंकार युक्त होकर। स्तब्ध = शान्त होकर। एयाय = लौटा।] |

व्याख्या-बारह वर्ष पर्यन्त आश्रम जाकर चौबीस वर्ष आयु पर्यन्त श्वेतकेतु समस्त वेदों को पढ़कर स्वाभिमानी, पाण्डित्यमना, अहंकार युक्त होकर लौटा तो उसके पिता ने कहा।

प्रश्न 3.
श्वेतकेतो यन्नु सोम्येदं महामना अनूचानमानी स्तब्धोऽस्युत तमादेशमप्राक्ष्य: येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमिति कथं नु भगवः स आदेशो भवतीति ॥3॥
उत्तर
[स्तब्धोऽस्युत = किंकर्तव्यविमूढ़ होते हुए। तमादेशमप्राक्ष्यः = तुमने कौन-सी विशेषता पायी है। येनाश्रुतम् = जिसके द्वारा (समझ लेने पर) जो सुना न गया हो ऐसा पदार्थ। अविज्ञातम् = जो ज्ञात न हुआ हो। कथं नु भगवः = क्या आपने पूछा है।]

व्याख्या-हे श्वेतकेतु! तुम जो इस तरह से अमनस्वी, पाण्डित्यमना और अभिमान से युक्त हो, तुमने कौन-सी विशेषता पायी है? क्या तुम जानते हो कि कौन-सा ऐसा पदार्थ है जिसके समझ लेने पर अश्रुत पदार्थ का ज्ञान हो जाता है, जो अतार्किक है उसे (UPBoardSolutions.com) तार्किक भी याद हो जाये और अविज्ञात भी ज्ञात होता है? अनिश्चित भी निश्चित हो जाता है। क्या तुमने गुरु से पूछा है?

UP Board Solutions

प्रश्न 4.
यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् ॥4॥
उत्तर
[मृत्पिण्डेन = मिट्टी से बने पदार्थ विशेष के द्वारा। मृन्मयम् = मिट्टी से युक्त। आचारम्भणम् = आवरण। मृत्तिकेत्येव = मिट्टी ही है।]

व्याख्या-पिता आरुणि ने कहा-“हे श्वेतकेतु! जिस प्रकार (मिट्टी के बने) पात्रों को देखकर उनके मिट्टी द्वारा बने होने का आभास नहीं किया जा सकता है किन्तु वास्तव में वे मिट्टी के बने होते हैं। अर्थात् पात्रों में मृत्तिकत्व है यही सत्य है।

प्रश्न 5.
यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं लोहमित्येव सत्यम् ॥5॥
उत्तर
[यथा = जैसे। लोहमणिना = चुम्बक। लोहमयम् =लौहत्व। ]

व्याख्या–पिता आरुणि ने कहा-“हे श्वेतकेतु! जिस प्रकार चुम्बक को (UPBoardSolutions.com) देखकर उसके लोहे द्वारा बने होने का आभास नहीं किया जा सकता है किन्तु वास्तव में वह लोहे का बना होता है। अर्थात् चुम्बक में लौहत्व है यही सत्य है।

UP Board Solutions

प्रश्न 6.
यथा सोम्यैकेन नखनिकृन्तनेन सर्वं काष्र्णायसं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं कृष्णायसमित्येव सत्यमेवं सोम्य स आदेशो भवतीति ॥6॥
उत्तर
[नखनिकृन्तनेन = नाखून काटने का यंत्र विशेष (नेलकटर)। काष्र्णायसम् =काँसे की धातु का।]

व्याख्या–पिता आरुणि ने आगे कहा–“हे श्वेतकेतु! जिस प्रकार नेलकटर को देखकर उसके काँसे द्वारा बने होने का आभास नहीं किया जा सकता है किन्तु वास्तव में वह काँसे का बना होता है। अर्थात् नेलकटर में काँसत्व है यही सत्य है।

प्रश्न 7.
न वै नूनं भगवन्तस्त एतदवेदिषुर्यध्द्येतदवेदिष्यन्कथं मे नावक्ष्यन्निति भगवांस्त्वेव मे तदबीविति तथा सोम्येति होवाच ॥7॥
उत्तर
[न वै नूनम् =ऐसा कहे जाने पर। भगवांस्त्वेव =आप ही मेरे।]

व्याख्या-पिता के ऐसा कहने पर श्वेतकेतु ने कहा-“आप ही (UPBoardSolutions.com) मेरे पूजनीय गुरुजी हैं। जिसने उसे इस प्रकार का आत्म-बोध कराया।

UP Board Solutions

अतिलघु-उत्तरीय संस्कृत प्रश्नोत्तर

प्रश्न 1
श्वेतकेतुः कस्य पुत्रः आसीत्?
या
श्वेतकेतुः कः आसीत?
उत्तर
श्वेतकेतुः आरुणेयपुत्रः आसीत्।

UP Board Solutions

प्रश्न 2
कः द्वादशवर्षम् उपेत्य चतुर्विंशतिवर्षः वेदानधीत्य आगतः? ।
उत्तर
श्वेतकेतुः द्वादशवर्षम् उपेत्य चतुर्विंशतिवर्ष: वेदानधीत्य आगतः।

प्रश्न 3
श्वेतकेतुः कतिवर्षाणि सर्वान् वेदान् अपठत्?
उत्तर
श्वेतकेतुः द्वादशवर्षाणि (UPBoardSolutions.com) सर्वान् वेदान् अपठत्।

UP Board Solutions

प्रश्न 4
अनूचानमानी कः अभवत्?
उत्तर
अनूचानमानी श्वेतकेतुः अभवत्।

प्रश्न 5
मृत्पिण्डेन किं विज्ञातम्?
उत्तर
मृत्पिण्डेन सर्वं मृण्मयं विज्ञातम्।

प्रश्न 6
कुत्र लोहमयं विज्ञातम्?
उत्तर
लोहमणिनी लोहमयं विज्ञातम्।

प्रश्न 7
कः आरुणिं गुरुरूपेण स्वीकरोति?
उत्तर
श्वेतकेतुः आरुणिं गुरुरूपेण (UPBoardSolutions.com) स्वीकरोति।

UP Board Solutions

अनुवादात्मक

प्रश्न 1.
निम्नलिखित वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद कीजिए-
उत्तर
UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड) img-1

UP Board Solutions

व्याकरणत्मक

प्रश्न 1
निम्नलिखित संधि पदों का संधि-विच्छेद कीजिए-
उत्तर
UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड) img-2

UP Board Solutions

प्रश्न 2
निम्नलिखित शब्दों में से उपसर्ग अथवा प्रत्यय अलग कीजिए
उत्तर
UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड) img-3

We hope the UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड) help you. If you have any query regarding UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 7 छान्दोग्य उपनिषद् षष्ठोध्यायः (संस्कृत-खण्ड), drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

 

UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड)

UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड)

These Solutions are part of UP Board Solutions for Class 10 Hindi. Here we have given UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड).

कवयित्री-परिचय

प्रश्न 1.
श्रीमती सुभद्राकुमारी चौहान का जीवन-परिचय देते हुए उनकी प्रमुख काव्य-कृतियों (रचनाओं) पर प्रकाश डालिए। [2009, 10]
या
कवयित्री सुभद्राकुमारी चौहान का जीवन-परिचय दीजिए एवं उनकी किसी एक रचना का नाम लिखिए। [2011, 12, 13, 14, 16, 18]
उत्तर
सुभद्राकुमारी चौहान की कविताओं से एक सच्ची वीरांगना का ओज और शौर्य प्रकट होता है। इनकी काव्य-रचनाओं ने भारतीय युवाओं के उदासीन जीवन में उत्साह का संचार कर स्वतन्त्रता-प्राप्ति के लिए अग्रसर होने की प्रेरणा प्रदान की। आपकी (UPBoardSolutions.com) कविताएँ जन-जन के गले का हार बनीं और आप जन-कवयित्री के रूप में जानी जाने लगीं।

UP Board Solutions

जीवन-परिचय–क्रान्ति की अमरसाधिका सुभद्राकुमारी चौहान का जन्म सन् 1904 ई० में इलाहाबाद जिले के निहालपुर गाँव में हुआ था। इनके पिता रामनाथ सिंह सुशिक्षित, सम्पन्न और प्रतिष्ठित व्यक्ति थे। इनकी प्रारम्भिक शिक्षा क्रॉस्थवेट गर्ल्स कॉलेज में हुई और 15 वर्ष की उम्र में इनका विवाह खण्डवा (मध्य प्रदेश) के ठाकुर लक्ष्मणसिंह चौहान के साथ हुआ। इनके पति ब्रिटिश राज्य के विरुद्ध राष्ट्रीय आन्दोलनों में भाग लेते थे। सुभद्राकुमारी भी पति के साथ राजनीतिक आन्दोलनों में भाग लेती रहीं, जिसके परिणामस्वरूप ये अनेक बार जेल भी गयीं। असहयोग आन्दोलन में भाग लेने के कारण इनका अध्ययन-क्रम भंग हो गया था। राष्ट्रपिता महात्मा गाँधी से प्रेरित होकर ये राष्ट्र-प्रेम पर कविताएँ लिखने लगीं। हिन्दी-काव्य-जगत् में ये ही ऐसी कवयित्री थीं, जिन्होंने अपनी ओजमय कविता द्वारा लाखों (UPBoardSolutions.com) भारतीय तरुण-तरुणियों को स्वतन्त्रता-संग्राम में भाग लेने हेतु प्रेरित किया। ‘झाँसी वाली रानी थी’ तथा ‘वीरों का कैसा हो वसन्त’ कविताएँ तरुण-तरुणियों में क्रान्ति की ज्वाला फेंकती रहीं। इन्हें पं० माखनलाल चतुर्वेदी से भी पर्याप्त प्रोत्साहन मिला, परिणामस्वरूप इनकी देशभक्ति का रंग और भी गहराता गया। आप मध्य प्रदेश विधानसभा की सदस्या भी रहीं। सन् 1948 ई० में हुई एक वाहन-दुर्घटना में नियति ने एक प्रतिभाशाली कवयित्री को हिन्दी-साहित्य जगत् से असमय ही छीन लिया। ।

काव्य-कृतियाँ-सुभद्राकुमारी चौहान की प्रमुख काव्य-कृतियाँ निम्नवत् हैं

(1) मुकुल–इस संग्रह में वीर रस से पूर्ण ‘वीरों का कैसा हो वसन्त’ आदि कविताएँ संग्रहीत हैं। इस काव्य-संग्रह पर इन्हें सेकसरिया’ पुरस्कार प्राप्त हुआ था। |
(2) त्रिधारा-इस काव्य-संग्रह में ‘झाँसी की रानी की समाधि पर’ प्रसिद्ध कविता संग्रहीत है। इनके इस संग्रह में देशप्रेम की भावना व्यक्त होती है।
(3) सीधे-सादे चित्र,
(4) बिखरे मोती तथा
(5) उन्मादिनी। ये तीनों इनके कहानी-संकलन- हैं।

साहित्य में स्थान–श्रीमती सुभद्राकुमारी चौहान ने अपने काव्य में जिस वीर नारी को प्रदर्शित किया है वह अपने आपमें स्पृहणीय और नारी जगत् के लिए आदर्श है। आप अपनी ओजस्वी वाणी और एक समर्थ कवयित्री के रूप में हिन्दी-साहित्य में अपना (UPBoardSolutions.com) विशेष स्थान रखती हैं। .

UP Board Solutions

पद्यांशों की ससन्दर्भ व्याख्या

झाँसी की रानी की समाधि पर
प्रश्न 1.
इस समाधि में छिपी हुई है, एक राख की ढेरी ।।
जल कर जिसने स्वतन्त्रता की, दिव्य आरती फेरी ॥
यह समाधि यह लधु समाधि है, झाँसी की रानी की ।
अंतिम लीलास्थली यही है, लक्ष्मी मरदानी की ॥
यहीं कहीं पर बिखर गयी वह, भग्न विजय-माला-सी।
उसके फूल यहाँ संचित हैं, है यह स्मृति-शाला-सी ॥
सहे वार पर वार अंत तक, लड़ी वीर बाला-सी ।
आहुति-सी गिर चढ़ी चिता पर, चमक उठी ज्वाला-सी ॥ [2009, 11, 12, 15, 17]
उत्तर
[दिव्य = अलौकिक। लीलास्थली = कर्मस्थली। मरदानी = (UPBoardSolutions.com) पौरुषयुक्त आचरण करने वाली। भग्न = टूटी हुई। फूल = अस्थियाँ संचित = एकत्रित। स्मृतिशाली = स्मारक, स्मृति-भवन। वार = आघात। ]

सन्दर्भ-प्रस्तुत काव्य-पंक्तियाँ हमारी पाठ्य-पुस्तक ‘हिन्दी’ के ‘काव्य-खण्ड’ में संकलित श्रीमती सुभद्राकुमारी चौहान की कविता ‘झाँसी की रानी की समाधि पर’ शीर्षक से अवतरित हैं। यह कविता उनके ‘त्रिधारा’ नामक काव्य-संग्रह से ली गयी है।

[विशेष—इस शीर्षक से सम्बन्धित सभी पद्यांशों के लिए यही सन्दर्भ प्रयुक्त होगा।]

प्रसंग-इन पंक्तियों में रानी लक्ष्मीबाई के बलिदान के महत्त्व पर प्रकाश डालते हुए उनके प्रति भावपूर्ण श्रद्धांजलि अर्पित की गयी है।

UP Board Solutions

व्याख्या-यह रानी लक्ष्मीबाई की समाधि है। इसमें रानी के शरीर की राख है। रानी ने अपने शरीर का बलिदान देकर यहीं पर स्वतन्त्रता की आरती उतारी थी। यह छोटी-सी समाधि लक्ष्मीबाई के महान् त्याग और देशभक्ति की निशानी है। यही स्थान (UPBoardSolutions.com) रानी की जीवन-लीला का अन्तिम स्थल है, जहाँ रानी ने पुरुषों जैसी वीरता का प्रदर्शन कर स्वयं का बलिदान कर दिया था।

कवयित्री कहती हैं कि अपनी समाधि के आस-पास ही रानी लक्ष्मीबाई टूटी हुई विजयमाला के समान बिखर गयी थीं। युद्धभूमि में अंग्रेजी सेना के साथ बहादुरी से लड़ते हुए रानी के शरीर के अंग यहीं-कहीं बिखर गये थे। इस समाधि में वीरांगना लक्ष्मीबाई की अस्थियाँ एकत्र कर रख दी गयी हैं, जिससे कि देश की भावी पीढ़ी उनके गौरवपूर्ण त्याग-बलिदान से प्रेरणा ले सके। | कवयित्री कहती हैं कि वीरांगना लक्ष्मीबाई अन्तिम साँस तक शत्रुओं की तलवारों के प्रहार सहती रहीं। जिस प्रकार यज्ञ-कुण्ड में आहुतियाँ पड़ने से अग्नि प्रज्वलित होती है, उसी प्रकार रानी के आत्मबलिदान से आजादी की आग चारों ओर (UPBoardSolutions.com) फैल गयी। रानी के इस महान् त्याग ने अग्नि में आहुति का काम किया, जिससे लोग अधिक उत्साह से स्वतन्त्रता-संग्राम में भाग लेने लगे और रानी की कीर्ति चारों ओर फैल गयी।

काव्यगत सौन्दर्य-

  1. कवयित्री ने रानी लक्ष्मीबाई की वीरता और बलिदान की गौरवगाथा का। गान किया है।
  2. भाषा-सरल सुबोध खड़ी बोली।
  3. शैली–ओजपूर्ण आख्यानक गीति शैली।
  4. रस-वीर।
  5. छन्द-तुकान्त-मुक्त।
  6. गुण–प्रसाद और ओज।
  7. शब्दशक्ति–अभिधा।
  8. अलंकार-‘यहीं-कहीं …………….. ज्वाला-सी’ में उपमा, उदाहरण देने में दृष्टान्त, ‘आरती’ और ‘फूल’ में श्लेष और सर्वत्र अनुप्रास एवं रूपक ।। |

प्रश्न 2.
बढ़ जाता है मान वीर का, रण में बलि होने से ।
मूल्यवती होती सोने की, भस्म यथा सोने से ॥
रानी से भी अधिक हमें अब, यह समाधि है प्यारी ।
यहाँ निहित है स्वतन्त्रता की, आशा की चिनगारी ॥ [2011, 15]
उत्तर
[ मान = सम्मान। रण = युद्ध। मूल्यवती = मूल्यवान। निहित = रखी है।]

प्रसंग-इन पंक्तियों में कवयित्री कहती हैं कि देश के गौरव की रक्षा के लिए अपना बलिदान करने से रानी का महत्त्व और अधिक बढ़ गया है।

UP Board Solutions

व्याख्या-कवयित्री कहती हैं कि स्वतन्त्रता पर बलि होने से वीर का सम्मान बढ़ जाता है। रानी लक्ष्मीबाई भी युद्ध में बलिदान हुईं; अत: उनका सम्मान उसी प्रकार और भी अधिक बढ़ गया, जैसे कि सोने की अपेक्षा स्वर्णभस्म अधिक मूल्यवान होती है। (UPBoardSolutions.com) यही कारण है कि रानी लक्ष्मीबाई की यह समाधि हमें रानी लक्ष्मीबाई से भी अधिक प्रिय है; क्योंकि इस समाधि में स्वतन्त्रता-प्राप्ति की आशा की एक चिंगारी छिपी हुई है, जो आग के रूप में फैलकर पराधीनता से मुक्त होने के लिए देशवासियों को सदैव प्रेरणा प्रदान करती रहेगी।

काव्यगत सौन्दर्य-

  1. कवयित्री ने लक्ष्मीबाई की समाधि से स्वतन्त्रता-प्राप्ति की प्रेरणा प्राप्त करने के लिए युवकों का आह्वान किया है।
  2. भाषा-सरल खड़ी बोली।
  3. शैली–ओजपूर्ण व आख्यानक गीति शैली।
  4. रस-वीर।
  5. छन्द-तुकान्त-मुक्त।
  6. गुण-ओज एवं प्रसाद।
  7. शब्दशक्ति –अभिधा।
  8. अलंकार-‘बढ़ जाता है ……………..” सोने से’ में दृष्टान्त, ‘आशा की चिनगारी’ में रूपक और अनुप्रास।
  9. भावसाम्य-कवयित्री के समान ही ओज के कवि श्यामनारायण पाण्डेय भी देशहित में अपना सिर कटवा देने वाले को ही सच्चा वीर मानते हैं

जो देश-जाति के लिए, शत्रु के सिर काटे, कटवा भी दे .
उसको कहते हैं वीर, आन हित अंग-अंग छैटवा भी दे।

प्रश्न 3.
इससे भी सुन्दर समाधियाँ, हम जग में हैं पाते ।
उनकी गाथा पर निशीथ में, क्षुद्र जंतु ही गाते ॥
पर कवियों की अमर गिरा में, इसकी अमिट कहानी।
स्नेह और श्रद्धा से गाती, है, वीरों की बानी ॥ [2012, 17]
बुंदेले हरबोलों के मुख, हमने सुनी कहानी ।
खूब लड़ी मरदानी वह थी, झाँसी वाली रानी ॥
यह समाधि, यह चिर समाधि-है, झाँसी की रानी की। [2016]
अंतिम लीलास्थली यही है, लक्ष्मी मरदानी की ॥
उत्तर
[ निशीथ = रात्रि। क्षुद्र = तुच्छ, छोटे-छोटे। जन्तु = प्राणी, कीड़े। गिरा = वाणी। अमिट = कभी न मिटने वाली। बानी = वाणी।]

प्रसंग-इन पंक्तियों में कवयित्री ने रानी लक्ष्मीबाई की (UPBoardSolutions.com) समाधि को अन्य समाधियों से अधिक महत्त्वपूर्ण माना है।

UP Board Solutions

व्याख्या-कवयित्री कहती हैं कि संसार में रानी लक्ष्मीबाई की समाधि से भी सुन्दर अनेक समाधियाँ बनी हुई हैं, परन्तु उनका महत्त्व इस समाधि से कम ही है। उन समाधियों पर रात्रि में गीदड़, झींगुर, छिपकली आदि क्षुद्र जन्तु गाते रहते हैं अर्थात् वे समाधियाँ अत्यन्त उपेक्षित हैं, जिन पर तुच्छ जन्तु निवास करते हैं, परन्तु कवियों की अमर वाणी में रानी लक्ष्मीबाई की समाधि की कभी न समाप्त होने वाली कहानी गायी जाती है; क्योंकि रानी की समाधि के प्रति उनमें श्रद्धाभाव है पर अन्य समाधियाँ ऐसी नहीं हैं। इस समाधि की कहानी को वीरों की वाणी बड़े प्रेम और श्रद्धा के साथ गाती है। अतः यह समाधि अन्य समाधियों की अपेक्षा अधिक महत्त्वपूर्ण और पूज्य है।

बुन्देले और हरबोलों के मुँह से हमने यह गाथा सुनी है कि झाँसी की रानी (UPBoardSolutions.com) लक्ष्मीबाई पुरुषों की भाँति बहुत वीरता से लड़ी। यह अमर समाधि उसी झाँसी की रानी की है। यही उस वीरांगना की अन्तिम कार्यस्थली है।

काव्यगत सौन्दर्य-

  1. कवयित्री ने रानी की समाधि के प्रति अपना श्रद्धा-भाव व्यक्त किया है।
  2. भाषा-सरल साहित्यिक खड़ी बोली।
  3. शैली-आख्यानक गीति की ओजपूर्ण शैली।
  4. रसवीर।
  5. गुण–प्रसाद और ओज।
  6. शब्दशक्ति -व्यंजना।
  7. अलंकार सर्वत्र अनुप्रास है।
  8. भावसाम्य-कला और कविता उन्हीं का गान करती है, जो विलासमय मधुर वंशी के स्थान पर रणभेरी का घोर-गम्भीर गर्जन करते हैं। जो कविता ऐसा नहीं करती, वह बाँझ स्त्री के समान है। कवि माखनलाल चतुर्वेदी ने कवयित्री की भाँति ही कवि और कविता के विषय में कहा है-

यह किसने कहा कला कविता सब बाँझ हुई ?
बलि के प्रकाश की सुन्दरता ही साँझ हुई,
मधुरी वंशी रणभेरी का डंका हो अब,
नव तरुणाई पर किसको, क्या शंका हो अब ?

काव्य-सौन्दर्य एवं व्याकरण-बोध

प्रश्न 1.
निम्नलिखित पंक्तियों में प्रयुक्त अलंकार का नाम लिखकर उनका लक्षण भी लिखिए-
(क) बढ़ जाता है मान वीर का रण में बलि होने से।
मूल्यवती होती सोने की भस्म यथा सोने से ।
रानी से भी अधिक हमें अब, यह समाधि है प्यारी,
यहाँ निहित है स्वतन्त्रता की, आशा की चिनगारी॥
(ख) यहीं कहीं पर बिखर गयी वह, भग्न विजयमाला-सी।
उत्तर
(क) अनुप्रास, रूपक और पुनरुक्तिप्रकाश।
(ख) उपमा।
अनुप्रास का लक्षण-एक ही वर्ण की आवृत्ति दो या दो से अधिक बार होती है।
रूपकका लक्षण–उपमेय में उपमान का निषेधरहित आरोप होता है; जैसे—आशा की चिनगारी।
पुनरुक्तिप्रकाश का लक्षण–एक ही शब्द की पुनः-पुनः आवृत्ति होती है; जैसे—सोने।
उपमा का लक्षण-उपमेय की उपमान से सुन्दर और स्पष्ट समता दिखाई जाती है; जैसेविजयमाला-सी।।
काव्य-पंक्तियों में जब उदाहरण रूप में कुछ कहा (UPBoardSolutions.com) जाता है; जैसे-सोने की भस्म यथा सोने से।

UP Board Solutions

प्रश्न 2.
निम्नलिखित पंक्तियों में रस को पहचानिए
बुंदेले हरबोलों के मुख, हमने सुनी कहानी।
खूब लड़ी मरदानी वह थी, झाँसी वाली रानी ॥
उतर
वीर रस।

प्रश्न 3.
निम्नलिखित पदों में समास का नाम बताते हुए समास-विग्रह कीजिए-
विजय-माला, स्मृति-शाला, वीर-बाला, अमिट
उत्तर
UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड) img-1

UP Board Solutions

प्रश्न 4.
निम्नलिखित शब्दों में उपसर्ग और प्रत्ययों को पृथक् करके लिखिए-
मूल्यवती, निहित, अमर, अन्तिम।
उत्तर
UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड) img-2

We hope the UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड) help you. If you have any query regarding UP Board Solutions for Class 10 Hindi Chapter 9 सुभद्राकुमारी चौहान (काव्य-खण्ड), drop a comment below and we will get back to you at the earliest.

 

UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु

UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु

These Solutions are part of UP Board Solutions for Class 8 Science. Here we have given UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु.

खनिज एवं धातु

अभ्यास प्रश्न

प्रश्न 1.
निम्नलिखित प्रश्नों में सही विकल्प अँटकर अपनी अभ्यास-पुस्तिका में लिखिए (लिखकर) –
उत्तर
(क) निम्नलिखित वस्तुओं में कौन-सी वस्तु संक्षारित हो सकती है –

(अ) लकड़ी की मेज।
(ब) स्टील की कुर्सी (UPBoardSolutions.com)
(स) खुली स्थानों पर रखी लोहे की छड़
(द) तेल लेपित लोहे की छड़

UP Board Solutions 

(ख) बॉक्साइट किसका अयस्क है –
(अ) सोडियम
(ब) लोहा
(स) एल्युमिनियम
(द) कॉपर

(ग) इनमें से कौन सी सान्द्रण की विधि नहीं है?
(अ) फेन प्लावन विधि,
(ब) चुम्बकीय पृथक्करण
(स) निस्तापन 
(द) गुरुत्वीय पृथक्करण

प्रश्न 2.
रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए (पूर्ति करके) –
उत्तर
(क) सोडियम धातु को मिट्टी के तेल में रखते हैं।
(ख) जंग लगने के (UPBoardSolutions.com) लिए ऑक्सीजन तथा नमी आवश्यक है।
(ग) धातु से तार बनाने का गुण तन्यता कहलाता है।
(घ) जिन खनिजों से धातु का निष्कर्षण किया जाता है, उन्हें अयस्क कहते हैं।

UP Board Solutions

प्रश्न 3.
निम्नलिखित कथनों में सही कथन पर (UPBoardSolutions.com) (✓) तथा गलत कथन पर (✗) का चिह्न लगाइए (लगाकर)-
उत्तर
UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु img-1

प्रश्न 4.
कॉलम ‘A’ के शब्दों को कॉलम ‘B’ के शब्दों से सही मिलान कीजिए (मिलान करके) –
उत्तर
UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु img-2

प्रश्न 5.
निम्नलिखित प्रश्नों का संक्षिप्त उत्तर दीजिए
(क) खनिज तथा अयस्क में क्या अन्तर है?
उत्तर
खनिज वह पदार्थ है, जिसे जमीन के अन्दर खुदाई करके प्राप्त किया जाता है, (UPBoardSolutions.com) परन्तु जिन खनिजों से धातुओं का निष्कर्षण सरलतापूर्वक किया जाता है, उन्हें अयस्क कहते हैं।

UP Board Solutions

(ख) धातुकर्म से क्या समझते हैं?
उत्तर
धातुकर्म – किसी अयस्क से धातु की प्राप्ति तथा उसके शुद्धिकरण की विधि को धातुकर्म कहते हैं।

(ग) धातुओं की अघातवर्धनीयता तथा तन्यता के गुण का क्या अर्थ है? ।
उत्तर
धातुओं को पीटकर चादरों के रूप में परिवर्तित करने के गुण को अघातवर्धनीयता कहते हैं। (UPBoardSolutions.com) तथा धातुओं को खींचकर तार के रूप में परिवर्तित करने के गुण को तन्यता कहते हैं।

(घ) धातुओं का संक्षारण क्या है?
उत्तर
कुछ धातुओं को नम हवा में रखने अथवा वर्षा ऋतु में पानी में पड़े रहने पर उनकी सतह पर एक प्रकार की भूरे रंग की तह (जंग या लेप) जम जाती है। इस प्रकार धातु कमजोर होती जाती है। (UPBoardSolutions.com) इस क्रिया को धातु का संक्षारण कहते हैं। लोहे के ऊपर भूरे रंग की जंग लगना तथा जस्ते के ऊपर सफेद रंग की जंग लगना इसके उदाहरण हैं।

(ङ) मुक्त अवस्था में पाए जाने वाले किन्हीं दो धातुओं के नाम लिखिए।
उत्तर
सोना तथा चाँदी ।।

(च) मिश्र धातु क्या होती हैं?
उत्तर
दो या दो से अधिक धातुओं के समांगी मिश्रण को मिश्र धातु कहते हैं। (UPBoardSolutions.com) ये धातुओं को उनकी पिघली हुई अवस्था में मिलाने पर बनती हैं। |

UP Board Solutions

(छ) खनिज तथा अयस्क में क्या अन्तर है?
उत्तर
खनिज- जो पदार्थ पृथ्वी के धरातल से खोदकर निकाले जाते हैं। उन्हें खनिज कहते हैं। उदाहरणलोहा, अभ्रक, कोयला आदि।

अयस्क-ऐसे खनिज, जिनसे धातु का निष्कर्षण अधिक मात्रा में सरलता से एवं कम लागत में हो जाता है। (UPBoardSolutions.com) अयसक (ore) कहलाते हैं।
उदाहरण- बॉक्साइड, जिप्सम, कैलेमान।

(ज) किसी एक द्रव धातु का नाम लिखिए।
उत्तर
पारा

प्रश्न 6.
निम्नलिखित प्रश्नों का उत्तर दीजिए-
(क) धातुओं की ऑक्सीजन से अभिक्रिया को उदाहरण सहित स्पष्ट कीजिए।
उत्तर
धातु ऑक्सीजन के साथ क्रिया करके धातु ऑक्साइड बनाते हैं, उदाहरण –
(i) सोडियम कमरे के सामान्य ताप पर ऑक्सीजन से क्रिया करके सोडियम ऑक्साइड बनाता है।

4Na +O2 → 2Na2O

(ii) मैग्नीशियम का तार ऑक्सीजन की उपस्थिति में जलकर मैग्नीशियम ऑक्साइड (सफेद पाउडर) बनाता है।

2Mg +O2 → 2MgO

UP Board Solutions

(ख) धातु तथा अधातु की जल से क्रिया लिखिये।
उत्तर
धातु-जल से सामान्य ताप पर क्रिया करके H2 गैस निकालती है।
अधातु-जल से सामान्य ताप पर क्रिया नहीं करती।

(ग) लोहा, ताँबा तथा सोने के अयस्क देश में कहाँ पाये जाते हैं।
उत्तर
लोहा- बिहार, उड़ीसा, मध्य प्रदेश, तमिलनाडू, कर्नाटक, छत्तीसगढ़।
ताँम्बा- आंध्र प्रदेश, बिहार, राजस्थान, मध्य प्रदेश।
सोने- (कोलार खान-कर्नाटक), आन्ध्र प्रदेश।

(घ) धातुओं की जल के साथ अभिक्रिया को दो उदाहरण द्वारा स्पष्ट कीजिए।
उत्तर
धातु जल के साथ क्रिया करके धातु हाइड्रॉक्साइड/ऑक्साइड तथा हाइड्रोजन गैस बनाते हैं। उदाहरण –

(i) सोडियम धातु जल के साथ तीव्र गति से अभिक्रिया करके सोडियम हाइड्रॉक्साइड तथा” हाइड्रोजन गैस बनाता है।

2Na + 2H2O → 2NaOH + H2

(ii) मैग्नीशियम भाप या गर्म पानी के साथ क्रिया करके मैग्नीशियम ऑक्साइड तथा हाइड्रोजन गैस बनाता है।

Mg + H2O → MgO + H2

UP Board Solutions

(ङ) सोडियम धातु का जल तथा ऑक्सीजन से क्रिया का रासायनिक समीकरण लिखिए।
उत्तर
सोडियम धातु की जल के साथ क्रिया – सोडियम धातु जल के साथ तीव्र गति से अभिक्रिया करके सोडियम हाइड्रॉक्साइड तथा हाइड्रोजन गैस बनाता है।

2Na + 2H2O → 2NaOH + H2

सोडियम धातु की ऑक्सीजन के साथ क्रिया – सोडियम कमरे के सामान्य ताप पर (UPBoardSolutions.com) ऑक्सीजन से क्रिया करके सोडियम ऑक्साईड बनाता है।

4Na + O2 → 2Na2O

(च) धातु तथा अधातु में अन्तर स्पष्ट कीजिए।
उत्तर
थातु तथा अधातु में निम्नलिखित अन्तर है-
UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु img-3

(छ) धातु के संक्षारण की रोकथाम के लिए अपनाई जाने वाली विभिन्न विधियों का वर्णन कीजिए।
उत्तर
धातु के संक्षारण की रोकथाम की विभिन्न विधियाँ निम्नलिखित हैं –

  1. पेंट का लेप चढ़ाकर – धातु की वस्तुओं की सतह पर पेंट लगाकर उसे क्षरण से बचाया जा सकता है। इसी कारण लोहे के फर्नीचर, लोहे के पुल, रेल के डिब्बे, बस, ट्रक आदि को पेंट किया जाता है।
  2. ग्रीस या तेल लगाकर – नए औजारों जैसे – कैंची, चाकू, मशीन आदि पर ग्रीस या तेल लगाकर उन्हें क्षरण से बचाया जा सकता है।
  3. गैल्वोनीकरण (धातु चढ़ाना) – लोहा को जंग से बचाने के लिए लोहे की चादर या अन्य पात्र को पिघले हुए जस्ते में डुबा देते हैं, जिसके कारण लोहे पर जस्ते की एक पतली परत जम जाती है। इस लोहे का उपयोग बाल्टी, टंकी आदि बनाने में किया जाता है।
  4. इलेक्ट्रोप्लेटिंग (विद्युत लेपन) – कुछ धातु जैसे क्रोमियम, निकिल तथा टिन वायुमण्डल में उपस्थित ऑक्सीजन एवं नमी से प्रभावित नहीं होते हैं। (UPBoardSolutions.com) लोहे का क्षरण रोकने के लिए उसके चारों ओर क्रोमियम या टिन की इलेक्ट्रोप्लेटिंग की जाती है। एल्युमिनियम को क्षरण से बचाने के लिए उसके ऊपर एल्युमिनियम ऑक्साइड का विद्युत लेपन कर दिया जाता है।
  5. मिश्र धातु बनाकर – कभी-कभी एक धातु में दूसरी धातु या अधातु मिलाने पर वह अधिक कठोर, स्थायी तथा संक्षारण से सुरक्षित हो जाता है। स्टील, लोहा तथा कार्बन का मिश्रण मिश्र धातु है, जिसमें आसानी से जंग नहीं लगता है।

UP Board Solutions

(ज) तवे की हैंडल में लकड़ी लगी होती है, क्यों?
उत्तर
लकड़ी ताप का कुचालक है। इसके पकड़ने से हाथ नहीं जलता। (UPBoardSolutions.com) इसलिए तवे की हैंडल में लकड़ी लगी होती है।

● नोट- प्रोजेक्ट कार्य छात्र स्वयं करें।

We hope the UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु help you. If you have any query regarding UP Board Solutions for Class 8 Science Chapter 4 खनिज एवं धातु, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.